Szlak Piastowski: odcinek północ-południe

Początki osadnictwa grodowego w Łeknie sięgają VII wieku. Wówczas to powstaje niewielki gród plemienny, który kilkukrotnie zostaje przebudowany, aby w połowie wieku X wraz z uzyskaniem rangi grodu państwowego uzyskać swój ostateczny wygląd. Wewnątrz grodu w połowie XI wieku powstaje kamienna rotunda, a w końcu na jej pozostałościach lokowany został klasztor cysterski. Lokacja wiąże się z fundacją Zbyluta z rodu Pałuków i przypada na rok 1153. W okresie swego istnienia przechodzi liczne przemiany. W latach czterdziestych XII wieku rozebrano pierwotny kościół – rotundę św. Piotra, aby około dziesięciu lat później postawić oratorium.

Kościół rozbudowywano w początkach wieku XIII, a w wieku XIV ratowano świątynię przed upadkiem. Postawiona na wcześniejszych warstwach grodu budowla zaczęła się rysować i traciła statyczność. Wówczas to powstały przypory ratujące kościół przed destrukcją. Pierwotne budynki klasztorne były zapewne drewniane, a w końcu XIII i na początku wieku XIV zaczęto wznosić murowaną zabudowę. Klasztor w tym miejscu funkcjonuje do lat dziewięćdziesiątych XIV wieku. Później zmienił się charakter obszaru, który do XVI wieku funkcjonuje jako cmentarz ze znajdującą się tu do tego czasu kaplicą cmentarną.

Na przełomie XIV i XV wieku rozpoczęto trwający około stu lat proces translokacji opactwa na tereny Wągrowca. Powstałe w jego wyniku zabudowania były wielokrotnie przebudowywane, aby ostatecznie, w XVIII wieku uzyskać styl barokowy. W wyniku różnych decyzji władz pruskich, w pierwszej połowie XIX wieku, nastąpiła kasata zakonu, a jego pomieszczenia zyskały nowe przeznaczenia. Część z nich (w tym kościół) zajęła nowo powstała parafia, natomiast inne służyły m.in. jako sąd i więzienie. Obecnie, fragmenty zabudowań pełnią również funkcję muzealną.

Muzeum: Muzeum Regionalne w Wągrowcu

Początki osadnictwa grodowego w Łeknie sięgają VII wieku. Wówczas to powstaje niewielki gród plemienny, który kilkukrotnie zostaje przebudowany, aby w połowie wieku X wraz z uzyskaniem rangi grodu państwowego uzyskać swój ostateczny wygląd. Wewnątrz grodu w połowie XI wieku powstaje kamienna rotunda, a w końcu na jej pozostałościach lokowany został klasztor cysterski. Lokacja wiąże się z fundacją Zbyluta z rodu Pałuków i przypada na rok 1153. W okresie swego istnienia przechodzi liczne przemiany. W latach czterdziestych XII wieku rozebrano pierwotny kościół – rotundę św. Piotra, aby około dziesięciu lat później postawić oratorium.

Kościół rozbudowywano w początkach wieku XIII, a w wieku XIV ratowano świątynię przed upadkiem. Postawiona na wcześniejszych warstwach grodu budowla zaczęła się rysować i traciła statyczność. Wówczas to powstały przypory ratujące kościół przed destrukcją. Pierwotne budynki klasztorne były zapewne drewniane, a w końcu XIII i na początku wieku XIV zaczęto wznosić murowaną zabudowę. Klasztor w tym miejscu funkcjonuje do lat dziewięćdziesiątych XIV wieku. Później zmienił się charakter obszaru, który do XVI wieku funkcjonuje jako cmentarz ze znajdującą się tu do tego czasu kaplicą cmentarną.

Na przełomie XIV i XV wieku rozpoczęto trwający około stu lat proces translokacji opactwa na tereny Wągrowca. Powstałe w jego wyniku zabudowania były wielokrotnie przebudowywane, aby ostatecznie, w XVIII wieku uzyskać styl barokowy. W wyniku różnych decyzji władz pruskich, w pierwszej połowie XIX wieku, nastąpiła kasata zakonu, a jego pomieszczenia zyskały nowe przeznaczenia. Część z nich (w tym kościół) zajęła nowo powstała parafia, natomiast inne służyły m.in. jako sąd i więzienie. Obecnie, fragmenty zabudowań pełnią również funkcję muzealną.

Muzeum: Muzeum Regionalne w Wągrowcu

Stolica historycznej krainy Pałuk, miasto położone nad jeziorami: Żnińskim Dużym i Małym oraz rzeką Gąsawką. W rynku Gotycka Wieża Ratuszowa (z ok. 1445 r.) zwana Basztą – pozostałość po Ratuszu zniszczonym w pożarze w 1692 r. Dzisiaj mieści się tu Muzeum Ziemi Pałuckiej z ekspozycją poświęconą dziejom Żnina. Obok budynek Magistratu z 1906 roku z wystawą etnografii Pałuk i historii żnińskiego drukarstwa. Nieopodal Rynku kamienica z nr 8 – miejsce urodzin braci: Jędrzeja i Jana Śniadeckich, wybitnych polskich uczonych XIX wieku. Na wsch. od Rynku wznosi się potężna, gotycka budowla kościoła farnego św. Floriana, naprzeciwko Sufragania – siedziba Muzeum Sztuki Sakralnej.

Stacja początkowa kolei wąskotorowej, od 1894 roku kursującej na trasie Żnin-Wenecja-Biskupin-Rzym-Ośno, obecnie jako atrakcja turystyczna kursuje na linii Żnin-Gąsawa.

Miejscowość leżąca 2 km od Gąsawy. Na półwyspie jeziora Biskupińskiego osada obronna związana z ludnością kultury łużyckiej, założona ok. roku 740 p.n.e. Jest to największa w Europie ekspozycja osady warownej in situ z początku epoki żelaza. Na pierwotnej wyspie powstała osada, którą w czasie największego rozkwitu mogło zamieszkiwać od 900 do 1200 osób. Wyspa otoczona falochronem (ok. 30.000 pali drewnianych wbitych w dno jeziora pod kątem 45%), oraz wałem drewnianym o wysokości 6 m. wypełnionym kamieniami i piaskiem. Do osady prowadziła brama wjazdowa, a wewnątrz osady znajdowała się ulica okrężna oraz ulice poprzeczne, wzdłuż których usytuowano 13 rzędów drewnianych domów, zbudowanych w technice sumikowo-łątkowej. Ludność osady zajmowała się uprawą roli, hodowlą, rybołówstwem, myślistwem i zbieractwem. Osada odkryta w 1933 roku przez Walentego Szwajcera. Obecnie rekonstrukcja osady, muzeum i zagroda zwierząt. Co roku w miesiącu wrześniu Muzeum w Biskupinie staje się miejscem festynów archeologicznych.

W pawilonie ekspozycja stała prezentując życie i kulturę z czasów funkcjonowania osady, a także wystawy czasowe.

Dodatkowo w miejscu odkrycia wczesnośredniowiecznej osady powstaje rezerwat osady z XI wieku składający się z 15 chat i urządzeń gospodarczych.

Pierwsza Stolica Polski, Miasto Świętego Wojciecha, położone na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej, na siedmiu wzgórzach. Wzgórze Lecha, Góra Królewska staje się miejscem posadowienia grodu książęcego i trzech podgrodzi, który staje się centrum powstającego państwa polskiego. W roku 970 powstaje pierwsza świątynia, określana mianem " Matka Polskich Katedr". Tuż za jej murami zostaje pochowana żona Mieszka I, a w roku 999, w ołtarzu świątyni zostaje złożone ciało pierwszego polskiego świętego- Wojciecha. W roku 1000 do Gniezna przybywa Cesarz Niemiec Otton III Rudy, oddać cześć swojemu przyjacielowi - św. Wojciechowi i spotkać się z Bolesłąwem Chrobrym. Na odbywającym się Synodzie kościoła polskiego zostaje powołana do życia pierwsza na naszych ziemiach Stolica Arcybiskupia, w Gnieźnie z biskupstwami w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Pierwszym Arcybiskupem zostaje brat św. Wojciecha - Radzim Gaudenty. W 1025 roku katedra staje się miejscem koronacji pierwszego króla Polski - Bolesława Chrobrego i jego syna Mieszka II. Gniezno było świadkiem koronacji 5 pierwszych królów Polski. Katedra pw. Wniebowzięcia NMP, Sanktuarium św. Wojciecha, w głównym zrębie gotycka , w podziemiach zachowane relikty wcześniejszych budowli, pozostałość ogniska wiciowego i groby romańskie. Pod nawą południową nekropolia Prymasów Polski. Najcenniejszy zabytek katedry to słynne romańskie " Drzwi Gnieźnieńskie" wykonane w IV ćwierci wieku XII, nazywane " Klejnotem Królestwa". Na 18 scenach przedstawiono życie św. Wojciecha, od narodzin do złożenia w grobie w Gnieźnie. Nad drzwiami ozdobny portal, z tympanonem przedstawiającym scenę " Sądu Ostatecznego" W prezbiterium katedry trumienka relikwiarz św. Wojciecha, wykonana w roku 1662 przez Piotra van der Renena, z fundacji bp Pilichowicza, podtrzymywana przez 6 orłów i 4 figury przedstawicieli stanów polskich. Relikwiarz otacza konfesja wzorowana na konfesji św. Piotra z Rzymu- Berniniego. Spiralne kolumny i lambrekiny, wszystko pokryte 24 karatowym złotem oraz tumba sw. Wojciecha nakryta płytą marmurową, z postacią świętego, herbem Poraj i dwoma psami. Płyta wykonana przez Hansa Brandta. Ołtarz posoborowy, poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II w roku 1997. Ołtarz wykonany przez Heinricha Gerharda Buckera, z dwoma pozłacanymi płytami, z przedstawieniami 16 scen z życia Jezusa Chrystusa i Matki Boskiej. Pod chórem muzycznym płyta nagrobna arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego, dłuta Wita Stwosza. Przy katedrze pomnik Bolesława Chrobrego, kościół św. Jerzego z wątkami muru romańskiego / pozostałość zamku książęcego/, w zabudowaniach kanonii arcbp. Teodora Potockiego Muzeum Archidiecezjalne, ze skarbami gnieźnieńskiej katedry / kielich św. Wojciecha, pierścienie arcybiskupów i relikwiarze/ oraz Archiwum Archidiecezjalne z zabytkami piśmiennictwa / pergaminy, starodruki i księgi liturgiczne/. Przy ulicy J. Łaskiego Pałac Arcybiskupów wg projektu F. Schinkla/
Tuż przy rynku znajduje się klasztor franciszkanów. Moment fundacji klasztoru łączy się z Przemysłem II. Od 1284 r. pojawiają się dokumenty dotacyjne na rzecz gnieźnieńskiego klasztoru klarysek. Można uznać, iż klasztor powstał z inspiracji Bolesława Pobożnego i Jolenty. Wcześniej (około 1270 r.) pojawili się tutaj franciszkanie, którzy mieli sprawować opiekę duszpasterską nad klaryskami. Wyrazem tej wspólnoty jest nietypowe oratorium, gdzie górna trybuna przeznaczona była dla klarysek.
Na Wzgórzu Świętojańskim jednonawowy gotycki kościół pw św. Jana Chrzciciela, z połowy XIV w, określany jako 3 N (najmniejszy, najstarszy i najpiękniejszy). W prezbiterium polichromia wykonana metodą " all secco" ze scenami z życia Matki Boskiej, Jezusa Chrystusa i św. Jana Chrzciciela, na sklepieniu 17 głów proroków i królów, krzyże bożogrobców oraz symbole, takie jak: obżarstwo, pycha, macierzyństwo i wiarołomstwo. Przy ul. Farnej kościół pw św. Trójcy, z połowy XV w. We wnętrzu kościoła ambona w kształcie łodzi, z rozpostartym żaglem, obraz Św. Rodzina przy wieczerzy. Na skwerze przy kościele garnizonowym pomnik św. Wojciecha, poświęcony w roku 1997 przez Papieża Jana Pawła II. Atrakcją turystyczną Gniezna jest niewątpliwie czynna kolejka wąskotorowa, kursująca na trasie Gniezno- Anastazewo.

Gród z początków X wieku. Jeden z największych grodów, jakie powstały w okresie formowania się państwa Piastów. Przebudowywany w latach 60-70 X stulecia. Część terenu leżącego na zewnątrz starszego, mniejszego grodu zniwelowano. Przebudowa polegała na zagospodarowaniu znacznie większego obszaru niż użytkowany do tej pory. To właśnie wtedy postawione zostały wały, które oglądać możemy dziś.

Jego największa świetność kończy się w połowie XI wieku. I choć jeszcze w XII wieku jest częściowo zamieszkały nie miał już żadnego znaczenia w państwie. Gród w Grzybowie należy do obiektów o największej powierzchni – zajmuje obszar ponad 4,5 hektara, a jego wnętrze to powierzchnia 2,2 ha. Obwód wałów osiąga długość ponad 600 metrów, a w najwyższym miejscu ich wysokość dochodzi do 9m. Wśród najcenniejszych znalezisk odkrytych na terenie grodu, a prezentowanych na ekspozycji stałej, znajdują się elementy uzbrojenia: kolczugi, oszczepy, groty strzał i przedmioty codziennego użytku jak noże igły, szydła, oraz takie które uważane były w średniowieczu za luksusowe, grzebienie z poroża, kościane okładziny, fragmenty biżuterii ze szkła, bursztynu, karneolu czy kryształu górskiego. Ozdobą ekspozycji jest skarb monet i ozdób srebrnych. Oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w którym przez cały rok można zwiedzać wystawy stałe, gród a także zorganizować zajęcia edukacyjne.
Oprócz tego na terenie wsi drewniany kościół z XVIII wieku i kaplica grobowa rodziny Lutomskich, z połowy XX w, w kształcie rotundy.

Zespół grodowy składający się z grodu, osad, nekropolii, grobli. Grób powstał na półwyspie jeziora, a jego początki sięgają lat 60. IX wieku. Do znacznej przebudowy doszło w 1 połowie X wieku, kontynuowana była do końca tego stulecia. Z tego okresu pochodzą fundamenty nieukończonego palatium z kaplicą. Po zaniechaniu tej inwestycji w miejscu gdzie miał stanąć pałac wzniesiono kościół. Kolejna rozbudowa przypada na lata 20. XI wieku. Wówczas wewnątrz grodu powstaje drugi murowany kościół (pw. Św. Jana Chrzciciela?). Była to potężna budowla jednonawowa prezbiterium zamkniętym absydą. Od zachodu do świątyni przylegał potężny masyw z dwiema wieżami – klatkami schodowymi. Po kryzysie lat 30. XI wieku gród w Gieczu pełnił funkcję siedziby kasztelani.

Tuż obok grodu, na osadzie handlowej znajduje się kamienny kościół pw. Św. Mikołaja, zbudowany z kostki granitowej który powstał w okresie od końca X po wiek XII, a w wieku XIII przyjął formę jaką do dziś możemy oglądać. Oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w którym przez cały rok można zwiedzać wystawy stałe, gród a także zorganizować zajęcia edukacyjne.

W pradolinie Warty posadowiono gród wczesnośredniowieczny, którego powstanie miało miejsce na początku wieku X lub przełomie wieków IX i X. W okresie po 940 roku doszło do przebudowy i powiększenia grodu. W grodzie znajdował się kościół pw. św. Piotra, a na podgrodziu druga świątynia pw. św. Andrzeja. Gród ulega zniszczeniu około połowy XI wieku. Odbudowany funkcjonuje jeszcze w wieku XII, możliwe że do początków wieku XIII.

Na krawędzi pradoliny w XII wieku stanął klasztor Cystersów. Dokładny czas fundacji nie jest znany (datuje się na lata 1175-1186, a może nawet 1195), ale jego powstanie łączy się z nadaniem przez Mieszka III Starego. W XIV wieku dokonano gruntownej przebudowy zarówno kościoła, jak i zabudowy klasztornej. Wówczas (1352-1372) Wierzbięta z Paniewic funduje kaplicę pw. św. Jakuba Apostoła. Kaplica do dziś zachowała bogatą polichromię – freski poświęcone fundatorom i dobrodziejom klasztoru, a na sklepieniu widnieją sceny Sądu Ostatecznego. W okresie późniejszym kaplica została przemieniona na oratorium i wraz z kapitularzem tworzą najstarszą część zabudowań klasztoru.

W 2009 roku, decyzją Prezydenta RP, dawne opactwo w Lądzie nad Wartą zostało uznane za pomnik historii.

Przy kościele pw. św. Bartłomieja ustawiono słup kamienny. Prawdopodobnie najstarszy słup drogowy w Polsce, według znajdującej się na nim inskrypcji został postawiony w 1151 roku:

Roku wcielenia Pana naszego 1151
Do Kalisza z Kruszwicy tu prawie punkt środkowy
Wskazuje ta formuła drogi i sprawiedliwości
Którą kazał uczynić komes palatyn Piotr
I starannie też przepołowił tę drogę
Abyś był go pamiętny, racz każdy podróżny
Modlitwą prosić łaskawego Boga.

Pochodzenie słupa nie jest jednoznaczne, jego ustawienie łączy się z Piotrem Włostowicem palatynem Bolesława Krzywoustego. Stoi w połowie drogi z Kalisza do Kruszwicy.

Muzeum: Muzeum Okręgowe w Koninie

Najstarszy gród w Kaliszu na Zawodziu powstał w drugiej połowie IX wieku. Następnie w kolejnych stuleciach, po objęciu we władanie grodu przez Piastów, kilkukrotnie go rozbudowywano. O znaczeniu tego grodu świadczy obecność w jego wnętrzu kościoła powstałego już w pierwszej połowie XI wieku. Była to świątynia jednonawowa z prostokątnym prezbiterium, zbudowana z drewna. Następnie w miejscu zniszczonego kościoła Mieszko III Stary funduje romańską kamienną świątynię (1145) – kolegiata św. Piotra. Mieszko III prawdopodobnie przyczynia się do powstania kościoła pw. św. Gotarda (na drugim brzegu Prosny), a też zapewne za jego przyczyną w Kościelnej Wsi (niedaleko Kalisza) osiedlają się norbertanie.

Na osadzie przygrodowej nieopodal grodu prawdopodobnie już w XI wieku funkcjonował kościół drewniany.

Gród kaliski traci swoje znaczenie po zdobyciu grodu w 1233 roku przez Henryka Brodatego.

Muzeum: Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej