W Woli Uhruskiej przemierzyliśmy ścieżkę przyrodniczo-historyczną „Dolina Bugu” wiodącą ulicami Woli Uhruskiej oraz malowniczymi łąkami w dolinie Bugu. Dolina Bugu to obszar występowania różnych typów jezior rzecznych zwanych ogólnie bużyskami. Tam gdzie dolina jest szeroka (okolice Stulna, Zbereża) spotykamy jeziora zakolowe, podkrawędziowe lub paleomeandry wielkopromienne. W zwężeniu doliny w Woli Uhruskiej i Bytyniu, zwanym przełomem uhruskim występują jeziora awulsyjne. Nadbużanka to osada robotnicza, powstała przy hucie szkła, stanowiąca część Woli Uhruskiej. Huta szkła została wybudowana w 1922 roku przez spółkę 53 udziałowców. Na początku był to drewniany budynek hali fabrycznej, w której pracowała jedna wanna. Obok hali fabrycznej budowano baraki dla robotników. Niebawem zaczęły powstawać drewniane, szalowane dwurodzinne domy, kryte dachówką lub gontem, zdobione gankami i werandami. Niektóre z nich przetrwały niezmienione do dzisiaj. Huta czynna była w czasie okupacji. W 1949 r. została upaństwowiona. W latach 1954 – 1962 przeszła gruntowną modernizację. Asortyment wyrobów był szeroki, zależny od składanych ofert i popytu. Powojenna huta produkowała szkło gospodarcze, osłony do liczników i wkłady do termosów. W 1995 r. hutę sprywatyzowano. Nowy właściciel uruchomił produkcję zniczy. Nie trwała ona jednak długo.
Odsłonięty 3 maja 1997 roku pomnik lotnego oddziału partyzanckiego AK „Nadbużanka”. Pomnik stoi tuż obok domu, w którym mieszkali bracia Pasikowscy, Stanisław (ps. "Tygrys") oraz Henryk (ps. "Vis", który był dowódca oddziału w okresie realizacji planu "Burza").
Stoi również w miejscu, z którego - jak głosi tablica na pomniku - 11 grudnia 1943 oddział wyruszył na ziemię włodawską.
Lotny Oddział Armii Krajowej "Nadbużanka", określany też jako pluton dywersyjny "Nadbużanka" był utworzony przez około 20 - 30 żołnierzy, mieszkańców Nadbużanki, Woli Uhruskiej, Bytynia, Mszanki, Józefowa, Macoszyna i Dubeczna.
Niestety, nie udało mi się ustalić jego dokładnej daty sformowania: źródła raz mówią o 1942, innym razem o 11.III.1943... Pewne jest to, że pierwszą poważniejszą akcję bojową przeprowadzono na posterunek w Urzędzie Gminy Hańsk 20 września 1943.
Zgodnie z informacją na pomniku kolejnymi akcjami bojowymi oddziału były:
14.II.1944 - atak na posterunek w kościele w Hańsku
12.III.1944 w Załuczu Starym - najkrwawszy bój oddziału, starcie z partyzantką radziecką, 7 poległych
8.V.1944 pod Wyrykami,
18.V.1944 - atak na posterunek w szkole w Sawinie
17.VI.1944 - pod Wolą Wereszczyńską
21.VII.1944 - pod Bogdanką i Puchaczowem.
Głównym zadaniem oddziału była działalność dywersyjna, więc można przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że jego żołnierze brali też udział w mniejszych, niezbrojnych akcjach sabotażowych. Żeby uświadomić sobie, w jakich warunkach musieli działać, należy zauważyć, że Wola Uhruska leży zaledwie około 17 kilometrów od Sobiboru (w którym funkcjonował obóz zagłady), zaś trochę ponad 100 metrów od pomnika znajdują się tory, po których ofiary Sobiboru z całej Europy jechały w swoją ostatnią podróż...
Nie mam niestety dokładnych danych o tym, kiedy oddział rozwiązano, ale można przyjąć, że miało to mniej więcej miejsce w czasie rozbrajania oddziałów Armii Krajowej przez Armię Czerwoną, co nastąpiło w okolicach Skrobowa 26.VII.1944.
Dalej nasz trasa przebiegała przez Mszanne, Bukowę Wielką skąd możemy zobaczyć już Chełmską Górkę chociaż w tym roku urosły drzewa i zasłoniły widok na Bazylikę. Przez Radzanów dojechaliśmy do Sawina. Krótka przerwa i postanowiliśmy już przez Rejowiec wrócić do Chełma. W miejscowości Staw, położonej w gminie Chełm w województwie lubelskim, podczas II wojny światowej doszło do tragicznych wydarzeń związanych z eksterminacją ludności żydowskiej przez niemieckich okupantów.
Według dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej, w czerwcu 1942 roku przy szosie Chełm–Staw, około 200 metrów od budynku Państwowego Gospodarstwa Rolnego (PGR) w kierunku Chełma, Niemcy zamordowali 35 Żydów. W kolejnych dniach rozstrzelano tam jeszcze 180 osób. Ofiary te były wcześniej zmuszane do pracy przy regulacji rzeki. Wśród zamordowanych znaleźli się również miejscowi mieszkańcy, tacy jak Lejba Freind i jego rodzina.
