Krajeński etap Szlaku Sanktuariów Maryjnych Diecezji Pelplińskiej

Historia Byszewa rozpoczyna się najprawdopodobniej już w XII stuleciu, jednak pierwsze dokładne informacje pochodzą z połowy XIII wieku, kiedy to Mikołaj Zbrożek – podskarbi księcia kujawskiego Kazimierza w 1250 r. ofiarował cystersom Byszewo. Od tego czasu z tym miejscem związany jest również kult maryjny. Kroniki cysterskie wspominają o wielkiej czci wizerunku Matki Bożej wśród wiernych.

Zamarte słynęło cudami już za czasów krzyżackich, a na główny odpust Narodzenia Matki Boskiej, z najdalszych okolic spieszyły rzesze pielgrzymów. Związane jest to z obecnością cudownej figurki, której obecność odnotowano po raz pierwszy w protokole wizytacyjnym zamarckiej kaplicy z roku 1653, gdzie możemy przeczytać, że znaleziono ją przed laty w niezwykłych, cudownych wręcz okolicznościach.

Według legendy figurkę Matki Bożej znalazł po raz pierwszy pasterz, który dał ją dzieciom do zabawy. Zginęła im jednak, a znalazł ją znowu inny mieszkaniec wsi. Figurka została powierzona oo. augustianom w Chojnicach, jednak po niedługim czasie po raz trzeci ukazała się w Zamartem, tym razem w wielkiej jasności na drzewie, w pobliżu miejsca, gdzie dziś stoi kościół. Zapytani oo. augustianie nie umieli dać odpowiedzi, w jaki sposób przechowywana u nich figurka zaginęła. Dla mieszkańców wsi był to oczywisty dowód, że Matka Boska chce pozostać w Zamartem.

Istnieje przypuszczenie, że w 1372 roku z fundacji arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego rozpoczęto budowę drewnianego kościółka w Kamieniu, który dopiero po 209 latach czyli w 1581 roku zaczął przypominać budowę obecnego kościoła. W 1651 roku utworzono kolegiatę, która zniesiona została w 1820 roku w związku z przyłączeniem okolic Kamienia do diecezji chełmińskiej. W 1720 roku rozpoczęto gruntowną przebudowę, którą zakończono dwa lata później. Przy tej przebudowie kościół również został powiększony. Obecny kościół jest budowlą barokową na zrębie murów kościoła renesansowego. Murowany z cegły, otynkowany, na podmurowaniu z głazów granitowych. Prezbiterium zamknięte trój bocznie z transeptem w zakończeniu ramion, którego od północy jest zakrystia, od południa kruchta a ponad nimi empory.

Mury zaczęto budować zaraz po nadaniu praw miejskich czyli po 1395 roku. Wtedy Kamień był miasteczkiem biednym, w większej części rolniczym, dlatego też, każdy wracający z pola chłop, chcąc wjechać do miasta, musiał przywieźć ze sobą kamienie. Kamienie te wykorzystywane były do budowy murów obronnych. Zamek wraz z murami budowano ok. 20 lat, a ostatnia restauracja tych murów odbyła się na przełomie 1997 - 98 roku. Z murów otaczających w przeszłości Kamień zachowało się tylko kilkadziesiąt metrów, znajdujących się przy stadionie miejskim.

Jezioro Byszewskie zwane także Proboszczowskim